Нэг ширхэг ундааг үйлдвэрлэхэд ямар түүхий эд хэрэглэдэг, тэдгээр нь ямар шат дамжлагаар бидний гар дээр ирдэг болохыг таниулах цогц даалгавар ажиллуулна. Жишээ нь:

1. Боксит буюу хөнгөн цагааны хүдэр нь ундааны сав үйлдвэрлэх үндсэн түүхий эд болдог. Бокситыг ямар шат дамжлагаар боловсруулж, ундааны сав хийдэг вэ? Ундааны сав үйлдвэрлэх шат дамжлагыг харуулсан зургийг сурагчдад тараан өгнө. Сурагчид зургийг зөв дараалалд оруулна.

Багшийн чиглүүлэг, дүгнэлт

Сурагчид зургийг байрлуулсны дараа дараах тайлбарыг өгч болно. 
Хөнгөн цагаан нь хөнгөн металл тул нисэх онгоц, машин үйлдвэрлэл, хөлөг онгоц, хүнсний сав баглаа боодол үйлдвэрлэхэд өргөн хэрэглэдэг.
Боксит нь хөнгөн цагааны үндсэн түүхий эд бөгөөд энэ нь дэлхийн 18 оронд түгээмэл байдаг.
Хөнгөн цагаан үйлдвэрлэлээр дэлхийд Австрали улс тэргүүлж (75 сая тонн), Хятад (70 сая тонн), Гвиней (50 сая тонн) удаалдаг.

Боксит олборлолтоороо тэргүүлэгч улс
№	Улс орон	Хэмжээ /тн/
1	Австрали	62 428 000
2	Бразил	25 460 700
3	Энэтхэг	22 999 000
4	Хятад	21 600 000
5	Гвиней	18 519 010
6	Индонези	16 000 000
7	Ямайка	14 567 738
8	ОХУ	6 053 900
9	Суринам	5 273 195
10	Венесуэл	5000 000

 

Анхдагч бүтээгдэхүүн буюу хөнгөн цагаан гаргаж авдаг улс
№	Улс орон
1	Австрали
2	Хятад
3	Бразили
4	Ямайка
5	ОХУ
6	Энэтхэг
7	Венесуэл
8	Суринам
9	Гвиней
10	Индонези

Нэмэлтээр уншиж судлах материал

Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.3. Бокситоор ундааны сав хийх хүртэлх шат дамжлага

Жүржийн ундаа хэрхэн үйлдвэрлэгдэж бидний гар дээр ирдэг замыг тодорхойлох зургийг сурагчдад өгнө. Сурагчид жүржийн ундаа үйлдвэрлэх шат дамжлагын зургийг зөв дараалалд оруулна.

Багшийн чиглүүлэг, дүгнэлт

Сурагчид зургийг байрлуулсны дараа дараах тайлбарыг өгч болно.
Дэлхийд жилд 73,298,838 тонн жүрж үйлдвэрлэдэг. Жилд 17,251,291 тонн жүрж үйлдвэрлэдэг Бразил улс нь дэлхийн хамгийн том жүрж үйлдвэрлэгч юм. Хоёрдугаарт Хятад улс жилд 8 сая 550 мянга 865 тонн олборлолт хийдэг.

Улс орон	Үйлдвэрлэдэг хэмжээ /тн/	Нэг хүнд ноогдох үйлдвэрлэл (кг)	Талбай (га)	Ургацын хэмжээ (кг/га)
Бразил	17 251 291	82,332	658 945	26 180,2
Хятад	8 550 865	6,135	505 700	16 909
Энэтхэг	7 503 000	5,614	578 000	12 981
Америк	5 160 000	15,743	223 144	23 124,1
Мексик	4 603 253	36,903	314 588	14 632,6
Египет	3 438 030	35,263	136 015	25 276,9
Испани	3 137 546	67,244	151 487	20 711,6
Индонези	2 138 474	8,069	56 511	37 841,6
Иран	1 944 023	23,778	119 229	16 304,9
Турк	1 850 000	22,893	52 696	35 107
Пакистан	1 592 944	7,891	138 678	11 486,7
Итали	1 495 067	24,738	84 426	17 708,6
Өмнөд Африк	1 366 002	23,664	33 346	40 964,3
Аргентин	1 032 446	23,204	47 823	21 588,7

Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.4. Жүржийн ундаа үйлдвэрлэх шат дамжлага

Жүржийн ундаа үйлдвэрлэхэд амт оруулагч сахарыг чихрийн манжингаас гаргаж авдаг. Чихрийн манжингаас сахар гаргаж авах үйлдвэрийн шат дамжлагыг зөв дараалалд оруулах 6 зургийг сурагчдад өгнө. Сурагчид зургийг зөв дараалалд оруулна.

Багшийн чиглүүлэг, дүгнэлт

Сурагчид зургийг байрлуулсны дараа дараах тайлбарыг өгч болно.
Дэлхийд жилд 279,396,160 тонн чихрийн нишингэ үйлдвэрлэдэг. ОХУ нь жилд 51,366,830 тонн чихрийн нишингэ үйлдвэрлэдэг дэлхийн хамгийн том чихрийн манжин үйлдвэрлэгч юм. Франц улс жилд 33,794,906 тонноор хоёрдугаарт бичигдэж байна.

Улс орон	Үйлдвэрлэдэг хэмжээ /тн/	Нэг хүнд ноогдох үйлдвэрлэл (кг)	Талбай (га)	Ургацын хэмжээ (кг/га)
ОХУ	51 366 830	349,727	1 092 024	47 038,2
Франц	33 794 906	502,176	402 675	83 926
АНУ	33 457 880	102,079	455 760	73 411,2
Герман	25 497 200	308,157	334 500	76 224,8
Турк	19 465 452	240,878	321 953	60 460,5
Украйн	14 011 450	331,523	291 200	48 116,2

Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.5. Жүржийн ундаа үйлдвэрлэх нэмэлт түүхий эдийг гарган авах шат дамжлага

Жүржийн ундаа үйлдвэрлэхэд мөн эрчим хүч, түлш шатахууныг хэрэглэнэ. Эрчим хүч, түлш шатахууны үндсэн түүхий эд нь газрын тос юм. Газрын тос буюу нефтийг олборлох, тээвэрлэх шат дамжлагыг зөв дараалалд оруулах 7 зургийг сурагчдад тараан өгнө. Сурагчид даалгаврыг гүйцэтгэнэ.

Багшийн чиглүүлэг, дүгнэлт

Сурагчид зургийг байрлуулсны дараа дараах тайлбарыг өгч болно.
2021 онд АНУ-ын түүхий нефтийн үйлдвэрлэл (дэлхийн үйлдвэрлэлийн 17%) 1.3%-иар өссөн байна. ОХУ түүхий нефтийн нөөцөөрөө Саудын Арабыг 1.5%-иар гүйцэж, дэлхийн хоёр дахь том үйлдвэрлэгч болжээ. 
Өдөрт мянган баррель газрын тосны олборлолтоор улс орнуудын жагсаалт «Annual Statistical Bulletin 2022» ОПЕК.

Өдөрт мянган баррель газрын тосны олборлолтоор улс орнуудын жагсаалт «Annual Statistical Bulletin 2022» ОПЕК

№	Улс	2020	2021
1	Америк	11283	11188
2	ОХУ	9460	9619
3	Саудын Араб	9213	9125
4	Хятад	3889	3988
5	Ирак	3997	3971
6	Бразил	2940	2905
7	Арабын нэгдсэн эмират улс	2779	2718
8	Кувейт	2438	2415
9	Иран	1991	2392
10	Норвеги	1691	1770

Газрын тосны олборлолтоор улс орнуудын жагсаалтыг сая тонноор «Statistical Review of World Energy 2022», British Petroleum

№	Улс	2020	2021	Хувь
1	Америк	711,6	711,1	16,8
2	ОХУ	524,4	536,4	12,7
3	Саудын Араб	519,6	515,0	12,2
4	Канад	252,0	267,1	6,3
5	Ирак	202,0	200,8	4,8
6	Хятад	194,8	198,9	4,7
7	Иран	143,2	167,7	4,0
8	Арабын нэгдсэн эмират улс	166,6	164,4	3,9
9	Бразил	159,3	156,8	3,7
10	Кувейт	130,3	131,1	3,1

Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.6. Жүржийн ундаа үйлдвэрлэхэд зарцуулах эрчим хүч, түлш шатахууныг олборлох, тээвэрлэх шат дамжлага

Дээрх 4 цогц даалгаврыг гүйцэтгүүлсний дараа жүржийн ундаа ямар замыг туулж бидний гар дээр ирдэг болохыг ойлгуулах, дүгнэлт хийх дараах даалгаврыг гүйцэтгүүлнэ.

5. Монгол улс 30,000 т жүржийн ундаа үйлдэрлэхийн тулд жүржийг Хятад улсаас, харин Хятад улс  жүрж тариалахад зарцуулах түлш шатахууныг ОХУ-аас тээвэрлэж авчээ.

 

Үүний эерэг ба сөрөг шалтгаануудыг H-хэлбэрийн диаграммын баруун, зүүн талд бичүүлэх, 1-10 оноогоор үнэлгээ хийсэн үр дүн, цаашид шийдвэрлэх саналыг H-хэлбэрийн диаграммын төвд тэмдэглүүлнэ.

Сөрөг шалтгаанууд Тээвэрлэлтийн зардал өндөр

Гадаадаас түүхий эдийг авч ундаа үйлдвэрлэх нь манай улсын эдийн засагт хэр ашигтай вэ? 3 оноо Сайн биш    1 2 3 4 5 6 7 8 9 10     Сайн Жүржийг эх орондоо тарих Орон нутагтаа ургадаг жимсний ундааг эх орондоо үйлдвэрлэх

Эерэг шалтгаанууд Хийжүүлсэн ундаанаас илүү эрүүл мэндэд тустай